نخستین همایش «روز جهانی حفاظت از رودخانهها ـ بررسی تاثیر سدها بر محیط زیست»، با همکاری انجمن زنان مبارز با آلودگی محیط زیست تنکابن، انجمن کوهنوردان ایران و با حضور اعضای شورای اسلامی دوره سوم شهر تنکابن، پژوهشگران آب و شیلات ایران و شماری از اعضای سازمانهای مردمنهاد تهران، روز 24 اسفندماه 1387، در سالن اجتماعات فرهنگسرای ارشاد تنکابن برگزار شد.
نخستین سخنران، آقای "مهندس عبدالعلی نيکفرجام" رئیس شورای اسلامی شهر تنکابن بر اهمیت توسعه پایدار در برنامهریزی شهری تاکید کرد و به بیان نقش شهرداری در هدایت آبهای روان و برنامهریزی شهری مدیریت آب پرداخت. وی همکاری تنگاتنگ سه اداره امور آب شهری و روستایی، شبکه بهداشت و درمان و سازمان نظام مهندسی را عاملی تاثیرگذار بر مدیریت امور آب و محیط زیستی سالم برشمرد و نقش سازمانهای مردم نهاد را در این عرصه مهم دانست.
"آقای عباس محمدی" دبير انجمن کوهنوردان ايران سخنران دیگر با تعریف و دلیل نامگذاری روز جهانی رودخانهها گفت: «در سال 1997 در برزیل با حضور 20 کشور، تشکیلاتی شکل گرفت و اینروز (14 مارس برابر با 24 اسفندماه) به نام "روز جهانی مقابله با سدسازی و حمایت از رودخانهها" فعالیت خود را در انتقاد از روند سدسازی آغاز کرد.
ساخت سد، یکی از مخربترین کارها در کوهستان است. با ساخت سد، دهها و صدها هکتار از مناطق کوهستانی صدمه میبیند که نمونهی کوچک آنرا در جاده چالوس میتوان دید. با سد کوچک تنظیمی، کیلومترها تخریب باورنکردنی صورت گرفته است. هزینههای نجومی و بسیار زیاد سدها موجب شده تا در بیان واقعیت ساخت سدها اغراق شود. بر خلاف آنچکه گفته میشود سدها، نقش حیاتی در برق، آب ندارند و این تکرار و دروغگویی ما را بر باور مفید بودن سدها رسانده است. با کمی تحلیل، سدها در آبیاری کشاورزی فقط 10 درصد نقش داشتهاند و باید با ارتقای روشهای آبیاری از ساخت سدها جلوگیری به عمل آورد.
سدسازی در مازندران 100 درصد بازدهی صفر دارد. خود جنگل نگاهدارنده آب باران و تنظیم کننده رطوبت محیط است. سدسازی در این منطقه خیانت به مملکت است. سال گذشته که خشکسالی بود، سدها نه برق و نه آب را توانستند تامین کنند. اگر آبی باشد، سد خدمت دارد و اگر نباشد، ندارد. حال خواسته ما انجمنها این است که بازنگری اساسی توسط سازمانهای مستقل از سدسازی (یکی دو نمونه) انجام شود و به این پرسش پاسخ داده شود که آیا سدها به اهداف از قبل تعیین شدهاشان رسیدهاند یا خیر؟ مشکل اصلی افزایش جمعیت است. سهم آب ایران از جهان، 1500 متر مکعب از 7000 متر مکعب است. با سدسازی آب اضافه نمیشود!
سخنران دیگر "آقای دکتر مشايخی" استاد دانشگاه و صاحب تئوری لزوم احداث سد در ارتفاعات کوهستانی دوهزار تنکابن، به تشریح طرح احداث سد بر روی رودخانه تنکابن ـ یادگاری از طرح ارائه شده توسط شهید رزاقی، نماینده مردم تنکابن در سال 1364 به مجلس شورای اسلامی ـ پرداخت و عنوان کرد که فاز یک ساخت سد با هزینهای بالغ بر 10 میلیون تومان به اتمام رسیده ولی پس از فوت ایشان طرح متوقف شد. ایشان دلیل توجیهی نیاز به احداث این سد را، جمعآوری مناسب و سالم آب، تولید برق و رونق بخشیدن به صنعت گردشگری برشمرد و گفت:«با توجه به خشکسالی در کشور، مردم بایست آگاه شوند و قبل از انجام هرکاری، مطالعهای دقیق و کامل از پیامدهای سدسازی در منطقه تهیه گردد سپس اجرای طرح صورت گیرد».
خانم مهندس"ميترا البرزیمنش" عضو هيأت مديره جمعيت زنان مبارزه با آلودگی محيط زيست تهران و متخصص ارزيابی اثرات زيست محيطی، سخنران دیگر شرکت کننده در همایش از تهران، گفت: «قانون ارزیابی زیست محیطی از سال 1351 در ایران بر اثر تلاش کارشناسان و استادان عرصه محیط زیست به تصویب رسید. در بررسی زیست محیطی یک سد، بالادست، پاییندست، اکوسیستم سد مورد بررسی قرار میگیرد. اثرهای اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی، فرهنگی، بیولوژیکی یک سد بررسی میشود. چنانچه اثرهای شاخص و منفی نداشته باشد به ساخت آن رای میدهند. در پاسخ به این سوال که این وضعیت در کشور ما چگونه است باید گفت آمایش سرزمینی در ایران نداریم. ما در مازندران برای کمبود آب سد میسازیم یا برای ویلاسازی؟ سد را برای تاثیرگذاری در رایگیری و انتخابات میسازیم یا ...؟؛ عدم وجود مطالعات ارزیابی تجمعی اثرات سدهای پیاپی بر روی یک رودخانه و سرشاخهها؛ وجود کارفرما دولتی (وزارت نیرو) و کارشناسان دولتی، موجب تایید پروژهها، با ارزیابی به ظاهر مثبت و در باطن منفی میشود؛ ارزیابیها مشارکتی انجام نمیشود (نبود عملکرد متقابل بین سازمانهای دولتی حتی با مردم)؛ هر کجا که جزو منطقه حفاظت شده است سد میسازیم که بسیار غیر قانونی است. به دنبال، تصاویری از مطالعه موردی سد طالقان به نمایش درآمد و آسیبهای آن بیان شد که شامل: تغییرهای ناگهانی قیمت زمین، تصرف اراضی ملی و مرتعی، از بین رفتن زمینهای کشاورزی، احداث خانههای ویلایی، هجوم گردشگران برای بازدیدی و اتراق در اطراف دریاچه، تلنبار شدن زبالهها، تحولات فرهنگی بین جوانان جامعه بود. این محقق در پایان یادآوری کرد که ما بودجه عظیمی را میگیریم تا سد بسازیم؛ سایتهای گردشگری بسازیم؛ ولی هیچ!
خانم مهندس "فاطمه ظفرنژاد" محقق برجسته و مترجم کتاب رودهای خاموش - پيامدهای زيست محيطی سدهای بزرگ نوشته پاتريک مککالی، سخنران دیگر این همایش بودند. وی ضمن ابراز خرسندی از نخستین بزرگداشت 24 اسفندماه، روز جهانی حفاظت از رودخانهها در برابر مدیریت سازهای در ایران، گفت: «ما سدسازان بزرگی بودهایم؛ سد کریت طبس تا قبل از سد هوور، بلندترین سد جهان بوده است. اما گذشتگان ما بر اساس آگاهی با توجه به اثرات تخریبی و ناپایداری، آنرا کنار گذاشتند و به رویکردهای پایدار بدون تخریبی همانند: قنات، آببندانها روی آوردند. دور دوم سدسازی در ایران پس از کودتای 28 امرداد، انجام شد. سدسازی در ایران پنج دهه بدون مطالعه جامع در حوزههای آبخیز صورت میگیرد. بدون مستندات نیاز و مصرف، بدون بررسیهای تخصیص موثر و هزینههای موثر؛
سدها با کاربرد کشاورزی در ایران، بدون مستندات شبکه ساخته شدند. سد زرینه رود، شیبا، سد و تونل گاومیشان، سد پشتاب در سیستان اراضی پایین دست را زهدار کرد. آببندانهای شمال ایران (آچاکسر) از زیباترین اشکال دروی بارانند. سدهای زیادی چون: طبس، نیشابور، بر روی قناتهایی که همان اراضی را آبیاری میکردند، احداث و قناتها را کور کرد. در نهایت اینکه مشارکت سدها در تامین آب کشاورزی 2 تا 3 درصد است. دسته دیگر سدها، سدهای آب شربند؛ سدهای کرج، طالقان، لار، جاجرود، ماملو، دهها سد در سازمان آب تهران، حقآبه کشاورزان را غصب و به تهرانیهایی که 5 برابر مصرف آب جهان، مصرف و اتلاف آب دارند، رساند. ساخت سدهای آب شرب فقط توهم فراوانی آب را به دنبال دارد.
سدهای برقابی هزینههای بسیاری نسبت به دیگر اشکال سدسازی دارند. سد کارون 3، آسیبهای فراوانی بر میراث فرهنگی دوره عیلامی منطقه وارد ساخت. تنها 5/7 درصد از برق مملکت ما از سدهای برقابی است.
ساخت سدهای کنترل سیلاب، تنها پاک کردن صورت مسئله است. سیلابهای شمال متاخر بوده و ناشی از جنگلزدایی است. شکست سد دشت خراسانشمالی تلفات زیادی داشت. اگر سد نبود و هیدروگراف سد چند برابر نمیشد، سیل خسارتهای فراوانی بر جای نمیگذاشت؛ احیای جنگلها و آبخیزها، تهیه نقشه پهنه سیل و مدیریت توسعه در نقاط امن، آموزش بومیان منطقه؛ از اقدامهای پیشگیرانه به شمار میآید. تصمیمگیری در سدسازی، بسته و متمرکز، بدون پژوهشهای تطبیقی (البرز، تجن، بارنیشابور و ...)، تصمیمگیری بدون رعایت حقوق جوامع بومی، بدون مشارکت، بدون پاسخگویی است.
از گزینهها پایدار تامین آب و نیرو میتوان قناتها، آببندانها، کاهش مصرف آب (راندمان مصرف آب در ایران 35 درصد)، بازچرخانی آب، بازیافت و کاربرد آب، تامین نیرو با روشهای فتوولتائیک و نیروگاههای کوچک خورشیدی، به کارگیری آب شیرینکنهای در کناره خلیجفارس را نام برد. اگر ما راندمان مصرف آب را افزایش دهیم، با برنامهریزی و هزینه کم، میتوانیم معادل ساخت هزار سد را تامین کنیم.
این پژوهشگر آب، کارنامه سدسازی در ایران را عدم دستیابی به هدفها، غصب و زورگیری حقابه میلیونها نفر، تضییع حق صدها هزار خانوار کشاورز، تضییع حق عشایر، تضییع حق جوامع بومی، خشکاندن تالابها و دریاچهها (پارک بختگان، تخریب باتلاق گاوخونی و جازموریان، تخریب دهانه سفیدرود)، سد کرخه و تبخیر 320 میلیون لیتر آب پشت سد، بیابانزایی، تخریب جنگلهای هیرکانی (سد زرینه رود، باراندوز، سد سیمینهرود و تاثیر آن بر دریاچه ارومیه) برشمرد و مغایرت آنرا با اصول 44،48،50 قانون اساسی و بندهای 8،11،12،13،14،15،17،18 دستور کار 21 ریو و پیمان مبارزه با بیابانزایی (معاهدات بینالمللی)، بیان کرد.
بخش بعدی همایش، نمایش فیلم مستندی از برداشت شن و ماسه در رودخانه چشمهکیله و مشکلات ناشی از آن برای اهالی و کشاورزان آن منطقه و گلایهها و بیتوجهی مسئولان نسبت به این موضوع بود که توسط یاران انجمن کوهنوردان ضبط شده بود.
آقای مهندس" حميدرضا عليزاده ثابت" عضو هيأت علمی مؤسسه تحقيقات شيلات ايران، محقق در ماهیشناسی و کارشناس رسمی دادگستری در رشته آبزيان و شيلات، سخنران آخر همایش، به بیان تلاشهای علمی خود و گروهشان در چشمهکیله پرداخت. وی گفت: «محل زندگی ماهی آزاد دریای مازندران است و هنوز هم برای تخمریزی به محل میآیند که اهمیت رودخانه را چند برابر میکند». تاسیس مراکز تحقیقاتی (طرح ملی) در برنامهریزی راهبردی و شمارهگذاری بر ماهیان آزادی از اهم اقدامات گروه تحقیقی ایشان بوده است.
این عضو هیات علمی موسسه تحقیقات شیلات ایران در ادامه گفت: ایجاد سد کشکو (سنگمال و کشکو) و برداشتهای پیاپی شن و ماسه در پاییندست و بالادست سد، موجب مسدود شدن مسیر مهاجرت تاریخی ماهی آزاد به چشمهکیله شده و مسئولان محترم باید پاسخگوی تخصیص بودجههای میلیاردی این پروژه و پیامدهای آن باشند. در پایان ایشان با امیدواری از همکاری سازمانهای مردمنهاد و حرکت از پایین به بالا در جامعه، سخنانشان را به پایان رساندند.
در بخش پایانی همایش بیانیهی مشترک گروههای سازمانهای مردمنهاد شرکت کننده در گردهمایی 14 مارس برابر با 24 اسفندماه 1387 روز حفاظت از رودها خوانده شد، که بدین شرح میباشد:
1- نگاهی به کارنامه 5 دهه سدسازی در کشور نشان میدهد که رویکرد مدیریت سازهای در آبخیزها با صرف هزینه سنگین از بودجه عمومی، بدون بازبینی و ارزیابی تطبیقی، پیامدهای ناسازگاری بجای گذاشته است.
2- میلیونها خانوار کشاورز مولد جوامع بومی آبخیزها، حقابه موروثی خود را در اثر انحراف آب با سدسازی از دست دادهاند.
3- صدها هزار خانوار کشاورز تولیدکننده در مخزن سدها از حقابه و حق کشت وکار و دامداری و نیز حق سکونت موروثی خود محروم شدهاند و با ترک اجباری سرزمین خود ناچار از پذیرش سرنوشت تلخی که سدسازی برای آنان رقم زده شدهاند.
4- عشایر تولیدکننده آبخیزها مراتع و چراگاههای موروثی خود را در زیر مخزن سدها از دست دادهاند.
5- کشاورزان زیادی در دشتهای پائین دست با زهدار شدن اراضی خود در اثر ورود آب زیاد روبرو شدهاند.
6- یادگارهای فرهنگی و تاریخی و طبیعی زیادی در مخزن سدها به زیر آب رفتهاند.
7- سدها در بیابانزایی سهم بسیار مهم و غیرقابل انکاری داشتهاند. جنگلهای باستانی هیرکان ایران به ویژه در نواحی دو هزار و سه هزار از منابع مهم جنگلی کشور به شمار میرود لازم است از هرگونه ساخت و ساز بیرویه در این ناحیه خودداری شود و نیز طرح و تصویب افزایش بهروری کشاورزی از جنگلها ضربهای مهلک بر این عرصههای جنگلی به شمار میرود.
8- سدها با ایجاد توهم فراوانی آب به ویژه در شهرها میزان مصرف سرانه را تا 5-4 برابر استانداردهای جهانی افزایش دادهاند.
9- 10-5 میلیون هکتار از جنگلهای کشور در اثر سدسازی از میان رفته است. متاسفانه گذشته از سدسازی، اراضی جنگلی شمال ایران به ویژه در مناطق غرب استان مازندران به خصوص در مناطق جنگلی رامسر، تنکابن، عباسآباد، نشتارود و سلمانشهر با روند نابودی سریعی بر اثر ویلاسازی مواجه است.
10- سالانه 10 میلیارد مترمکعب از آب تجدیدپذیر محدود کشور در پشت سدها تبخیر میشود.
11- پیکرههای آبی کشور از سدسازی آسیب زیادی دیدهاند. دریاچه ارومیه، پارک ملی بختگان، تالاب جازموریان، تالاب گاوخونی، تالاب چغاخور، و دیگر تالابها و دریاچههای کشور در پی سدسازی در بالادستها تخریب شدهاند.
12- دهانهها و رودخانههای کشور و اکوسیستمهای غنی وابسته به آنها و نیز گونههای نادر و بومی در اثر سدسازی خشکیدهاند و یا نسل آنها منقرض شده است. حفاظت از حریم رودها و جلوگیری از تجاوز به آنها سبب کاهش خسارت سیلهای ویرانگر خواهد شد.
با توجه به اثرات ناسازگار بالا، و نیز با توجه به وجود جایگزینهای کم هزینهتر به جای سدها، با استفاده از مدیریت غیرسازهای آب، و اهمیت دادن به مدیریت تقاضای آب و نیرو، سدسازی فعالیتی فاقد توجیه اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی بهشمار میرود.
شرکتکنندگان در گردهمایی از مسئولان میخواهند تا:
1- روند ممیزی و فرایند تخصیص بودجه به سدها را بازبینی نمایند.
2-تا زمان مشخص شدن نتایج ارزیابی تطبیقی دست کم 1 درصد سدهای کشور، از تخصیص بودجه برای ساخت هر سدی خودداری شود.
3- با تمرکز بر دانش بومی و تجربه گرانبهای مردمان این سرزمین، از تخریب قناتها، آببندانها و سایر اشکال پایدار تامین و توزیع آب بدست مدیریت سازهای آب جلوگیری کنند.
4- با روشهای گوناگون مهار مصرف به ویژه در شهرها و کلان شهرها به کمک مدیریت تقاضای آب و نیرو، گام موثری در ذخیره هزینههای ساخت سدها به سود حفاظت هرچه بیشتر از محیط زیست برداشته شود.
5- از کلیه جوامع کشاورزی و عشایری که حقوق آنها در روند سدسازی کشور تضییع شده است احقاق حق شود.
6- با استفاده از اهرم های قانونی، ضمن ممانعت از ساخت وسازهای بیرویه در حریم رودخانهها و دریا، با کاربرد روشهای نوین مدیریت پسماند مانند بازچرخانی، بازیافت، بازکاربرد آب، از ورود پسابهای تصفیه نشده کشاورزی، صنعتی و خانگی به رودخانهها و آبهای جاری جلوگیری شود.
اجرای موسیقی محلی توسط هنرمندان تنکابنی بخش پایانی و به یادگار ماندنی همایش بزرگ «روز جهانی حفاظت از رودخانهها ـ بررسی تاثیر سدها بر محیط زیست» بود، نوایی که همه را به مهرورزی با طبیعت و نوعدوستی دعوت میکرد.
عکسها از علیرضا حکیمیفرد میباشد.
برای دریافت اطلاعات بیشتر می توانید به پیوندهای زیر رجوع کنید
گزارش اجمالی تارنمای جمعیت زنان مبارز با آلودگی محیط زیست تنکابن (بانو مهندس عربانی)
روزنامه اعتماد و گزارش همایش
بازتاب همایش در سایت IRN
بازتاب همایش در CHN
)
گروه اجتماعي، مونا قاسميان؛ ما تاکنون بيش از 100 سد ساخته ايم که حتي براي نمونه يک ارزيابي تطبيقي بر ساخت اين سدها انجام نگرفته است. فاطمه ظفرنژاد پژوهشگر در زمينه آب در همايش سدهاي بزرگ؛ پيامدها و جايگزين ها با تاکيد بر نادرستي شيوه تحليل سدها و تخصيص نادرست منابع در چارچوب تصميم گيري هاي ناشفاف دولتي گفت؛ سد سازي تنها راه حل جبران کمبود آب نيست. در مديريت عرضه خيلي از قنات ها را از بين برديم. سد بار نيشابور باعث شد تا قنات هزار ساله يي که تمام اراضي کشاورزي پايين دست منطقه را در طول سال ها آبياري مي کرد خشک شود. مسوولان به بهانه آبياري زمين هاي کشاورزي اين سد را احداث کردند تا همان آبياري را انجام دهد که سال ها توسط قنات از زيرزمين صورت مي گرفت. اما اکنون حجم قابل ملاحظه يي از اين آب تبخير مي شود.